Somut Olmayan Kültürel Miras ve Eğitim: Eğitimin Periyodik Raporlardaki Görünümüne Bir Bakış

Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi’ne Taraf Devletler, mirasın korunması amacıyla yürüttükleri çalışmaları ve aldıkları yasal tedbirleri altı yılda bir hazırladıkları periyodik raporlara yansıtırlar. Bu raporlarda envanterler, bölgesel ve uluslararası iş birliği, korumada yetkili kurum ve kuruluşlar ve daha önce Temsilî Liste’ye kaydedilmiş unsurların güncel durumuna ilişkin bilgilerin yanı sıra Sözleşme’nin uygulanmasına yönelik tedbirler kapsamında eğitim faaliyetlerine de yer verilir. Hâlihazırda 178 ülkenin taraf olduğu ve 15 yıllık uluslararası bir deneyimi temsil eden Sözleşmedeki eğitim perspektifinin, gelinen nokta itibarıyla eleştirel analizinin önemli olduğu düşünülmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada, somut olmayan kültürel mirasın korunmasına yönelik tedbirlerden biri olarak eğitim faaliyetlerinin periyodik raporlarda farkındalık artırma ve eğitim programları, bilginin yaygın aktarım kanalları, kapasite geliştirme ve miras için önemli doğal alanların ve hafıza mekânlarının korunması şeklindeki alt başlıklarında beliren yansımaları, yerel deneyimler açısından öne çıkan iyi uygulamalara ve UNESCO’nun seçim grupları sınıflandırmasını temel alan bakış açılarına da dikkat çekilerek Taraf Devletlerin periyodik raporlarının yanı sıra Sözleşme metni ve Uygulama Yönergesi üzerinden yorumlanacaktır. Analizde periyodik raporların temel alınmasının nedeni, bu dokümanların Taraf Devletlerin Sözleşme çerçevesindeki faaliyetlerine dair kapsamlı bilgiler içermesi ve Sözleşmenin hedeflerine ulusal ölçüde ne tür katkılar sağlandığının bu belgelerden öğrenilebilmesidir. UNESCO’nun son yıllarda somut olmayan kültürel miras eğitimine daha fazla dikkat çektiği ve 2018-2021 döneminde bu çerçevedeki eğitim çalışmalarına bütçe önceliği tanıdığı bilinmektedir. Bununla birlikte, çalışmanın çerçevesini oluşturan 2011-2017 yılları arasında Hükûmetler Arası Komiteye sunulmuş periyodik raporlar incelendiğinde, korumanın başarısını belirleyen aktarıma katkı açısından Taraf Devletlerdeki eğitim faaliyetlerinin Sözleşme’nin oluşturduğu beklentiyi karşılayamadığı, örgün eğitimdeki derslerin Sözleşmeyi merkeze alan özgün bir dikkatle yeterince tasarlanamadığı ve bilginin resmî olmayan vasıtalarla aktarımında periyodik raporların “beklentileri” içeren bir tabloyu yansıttığı söylenebilir. Bu noktada, Taraf Devletlerin periyodik raporlarında “gerçek durumu” değil, “UNESCO’nun beklentileriyle harmanladıkları” bir görüntüyü sundukları izlenimi doğabilmekte ve raporlar üzerinden sağlıklı çıkarımlar elde etmek zorlaşabilmektedir. Ayrıca, örgün eğitimin periyodik raporda farkındalık artırma ve bilgilendirme programlarıyla aynı alt başlıkta yer almasının, Taraf Devletlerin örgün eğitimle ilgili çalışmalarının sergi, fuar, anma ve kutlama haftaları gibi diğer kamusal farkındalığı artırma etkinliklerinin arasında kaybolmasına veya örgün eğitimdeki yetersizliklerin zaman zaman Taraf Devlet lehine arka planda kalmasına, bulanıklaşmasına neden olduğu iddia edilebilir. Örgün eğitimin farkındalık artırma ve bilgilendirme işlevi önemli olmakla birlikte örgün eğitimin raporlarda bağımsız bir başlıkta yer almasının daha faydalı olabileceği düşünülmektedir. Gözlemlenen bu problemlere ek olarak, raporların, Temsilî Liste’deki unsurların güncel durumu hakkında bilgi verilen bölümünde, koruma tedbirleri arasında eğitime pek yer verilmediği görülmüştür. Bu durum, unsurların eğitim alanına entegre edilmesi için ne yapıldığı konusunu karanlıkta bırakır. Listedeki unsurların korunmasına yönelik uygulamaları izlemek için kurulabilecek bir takip mekanizmasında eğitime ayrı bir alan açılmasıyla bu sorunun çözümüne katkı sağlanabilir. Raporlarda kapasite geliştirme çalışmalarının hitap ettiği kitlenin ağırlıklı olarak araştırmacı, uzman ve idarecilerden oluştuğu ve öğretmenlere yeterince yer verilmediği görülmüştür. Bu durum araştırmaların artması ve kültürel miras yönetiminin güçlenmesi açısından önemli olsa da kapasite geliştirmede öğretmenler aleyhine bir dengesizliğin ortaya çıkmasına neden olabilir. Dolayısıyla, kapasite geliştirme çalışmalarının hedef kitlesi arasına öğretmenlerin de dâhil edilmesi örgün eğitimden verim alınabilmesi açısından gerekli görünmektedir. Raporlarda, somut olmayan kültürel mirasın yaşayabilmesi için gerekli mekân ve alanların korunmasına yönelik eğitim konusunda kayda değer eksiklerin olduğu görülmektedir. Taraf Devletlerin bu kısımda eğitim uygulamalarından ziyade yapı, alan ve mekânların korunmasına dair kanun ve idari mekanizmalardan söz ettiği ve var olan seyrek uygulamaların ise somut kültür varlıklarının korunmasına yönelik dikkatin gölgesinde kaldığı ifade edilebilir. Dolayısıyla, bu durumun somut ve somut olmayan mirasın birlikte korunması çabasına yardımcı olmadığı belirtilebilir. Anahtar Kelimeler Somut olmayan kültürel miras, eğitim, periyodik rapor.